Айдаболов Азнор Мимболатович
Газета "Заман", 24 май 2007 жыл, № 98 (17749)
Кеп жылла мындан алда кьарт малкьарлыдан эшитген эдим: «Бизни ауузда Айдаболланы Азнордан акьыллы киши болмагьанды»,-деп. Ол аны бла энчи шагьырей да болмаз эди, алай халкьда жюрюген хапардан айтханды.Ушагьыбызда эсде кьалгьан анны бир кьауум акьыл сезюн да эсгергенди. Малкьарда сабий тууса, Азнорча киши болсун деген алгьышны да айтхандыла. Алай, не иги болсангда, уллу элледе, кеп адам жашагьан жерде анга ыра-зы болмагьанла, сени сюймегенле да табыладыла. Бирле жашау кьолайынга сукьланып, башхалары уа - элде жюрюгенеберинге. Азнорну елтюрюрге излегенле окьуна болгьандыла. Кьарабашланы Кичибатыр аллай иши ючюн Сибирьде тюрмеде олтуруп да кьайтханды. Сюдде жангылыч иш этгенине, сокьураннганын да айтхан эди. Хапарыбызда бу белгили адамны кесини, юйюрюню юсюнден эшитгенибизни билдирейик. Айтыугьа кере, Айдабол улу кеп жылланы Огьары Малкьарны старшинасы болуптургьанды. Бир белек заманны уа - Кьарачайда да бир элни. Архивде табылгьан кьагьытлагьа кёре, Азнорну атасы Мимболат 1842- 46 жыллада орус аскерде кьуллукь этгенди. 1849-1851 жыллада Кавказ линияда кьуллукь этген офицерлени тизмесинде Айдаболланы Мимболат бла бирге Абайланы Мимболат бла Батырбек да бардыла. Алайды да, архив кьагьытлада жазылгьанына кере, Азнорну атасы орус аскерде он жылдан артыкь кьуллукь этгенди. Баям, ол кеси да кеп жашамай елген болур. Анга шагьатха дагьыда бир архив кьагьытны юсюнден айтайыкь. Ол 1884 жыл 22- чи декабрьде Нальчик шахар сюдге жазылгьанды. Анда Азнор былай жазады: «Биз акьылбалыкь болгьунчу Абайланы Хажи 300 сомгьа сатхан Кьош-Тюбю-Сабан жерибизни кьайтарырыгьызны тилейме. Зауурбек алыкьа акьылбалыкь тюйюлдю». Иеси Мимболат сау кьадарда Хажи аны жерин башха адам саталлыкь болмаз эди. Мимболатны Азнор, Зауурбек деп эки жашы, Жулдуз деп да бир кьызы болгьандыла. Кьыз Кьарачайгьа Музарланы Биясланнга эрге чыкьгьан эди. Кьарындашла уа ата юйлеринде, Огьары Малкьарда Кьоспартыда жашагьандыла. Уллу мюлк да жыйгьандыла. Кеп жайлыкьлары, биченликлери да бар эдиле. Онтогьузунчу емюрню экинчи жарымында, кьулларын азат этген бийлеге жамауат жерледен юлюш белюннгенди. 1905 жылда жазылгьан кьагьытха кере, Азнорну бир ыстауат тууары, кьойлары, жылкьысы, 4500 десятин жери болгьандыла. Кьобан областьда Баталпашинскеде – 100 десятини. Аны уа ол Учкьуланда Байчораланы Келеметге ортакьгьа бергенди. Алайды да, Азнор кьолайлы адам эди. Жыйырманчы емюрню аягьында узакь тау эллеге арба жолла ишлеп тебирейдиле. Ол санда Малкьар ауузуна да. Чирик келню тийресинден Огьары Малкьаргьа жол тарны кюнлюм бети бла бара эди. Бюгюнлюкде да бир-бир жерледе аны эски ызы сакьланыпды. Таулула не заманда да жол ишлеуде кюнлюм бетни сайлагьандыла. Ол алайы терк кьургьакьсыгьаны бла байламлы болур. Алгьа эски жолну кенгертирге деп оноу этилгенди. Айдабол улу аны унамагьанды. «Чегет жаны бла ишлегиз!» - деп тохтагьанды. Ол алай нек айтханды? Улоу жюрюрча жол ачылса, элими тыш адамла басарла деп кьор- кьуп. Чегет жанында уа кьаяны тешерге тюше эди да, аны кьыйынлыгьын эсге алып, кьурулушчула ишни башламазла деп умут этгенди. Болсада иш жеринден тепген эди. Заказчы, подрядчы да табыладыла. Жыйырма беш бригада болуп, алты жюзден артыкь адам жолну кьурулушун башлайдыла. Кьаяланы чачдырыргьа ушкок от керек эди. Аны алыргьа Малкьар обществону старшинасы Айдаболланы Азнор аскер складлагьа кьарындашын Зауурбекни жибергенини юсюнден кьагьыт барды. Ол заманлада элге старшинала юч жылгьа айырылып болгьанды. Азнор а бир бири ызындан эки кере айырылгьанды. Ол гитче кьуллукь тюйюл эди. Тау эллени бек уллусуна аллай бир заманны этип тургьаны ючюн, аны намысы уллу жюрюгенди. Андан сора да бар эдиле Малкьар ауузунда атлары айтылгьан кишиле. Болсада, адамланы асламысы эки кере да аны ючюн кьол кетюргендиле. 1891 жылда Нальчик округну начальнигине жолну кьурулушуна 500 пуд ушкок от алгьаныны, аны ючюн подрядчикге Харлампий Муратандовха 303 сом 89 капек бериллигини юсюнден Азнорну кьагьыты барды. Ара архивде Айдабол улу бла байламлы дагьыда бир кьауум сейир до-кументле табылгьандыла. Аладан биринде былай жазылады: «1909 жыл 9-чу мартда Терк областьны начальниги князь Орбелианини буйругьу бла Айда- болланы Азнор кьуллугьундан эркин этиледи». Дагьыда бир кьагьытны хапарын айтайыкь. Аны Хасауутну старшинасы Жерештийланы Эдик Терк областьны начальнигине жазады. Анда былай айтылады:«Айдаболланы Азнор бизни элде жети жыл старшина болгьанды. Кёп ахшылыкь этгенди. 3602 десятин жер да кьошдургьанды. Уручулукьну ахыры бла кьурутханды. Аны хайырындан эллилени кьолайлары есгенди. Мындан арысында да кьалырын тилегенбиз. Жарсыугьа, юйюнде болуму осал болуп, анга элине кетерге тюшгенди. Адамланы ыразы этип, ахшы иш-легени ючюн, анга махтау бериригизни тилейме». Былайда бир затха эс бурайыкь. Хасауут кьарачайлы элди. Кисловодскени тийресиндеди. Анда эки жюз юй болгьанды. Заманнга кере гитче эл тюйюл эди. Азнорну уа ишлей тургьан жеринден элине кьайтханыны юсюнден быллай хапар жюрюйдю. Малкъарда болум бираз тюрлене башлайды. Кьара халкь бла бийлени араларында кьайгьыла чыгьадыла. Ол заманда битеу кьыралда да алай эди. 1905 жылда Петербургда мамыр демонстрацияны патчах аскерле кьырадыла. Элде тынчлыкьны сакьлар ючюн, хурметли адамладан бир кьаууму Хасауутха барып, Айдабол улун Малкьаргьа чакьырадыла. 1909 жыл 20-чы ноябрьде Азнор малкьар жамауатха жангыдан старшина болуп айырылады. Огьары Малкьарда Мысакаланы Аслангерийни кеп жашы бар эди. Азнор келсе, ала мал союп, той этип болгьандыла. Жашла бек ариу тепсегендиле. Барындан да ариу Кёккёз тепсей эди. Ол кеси да биринчи дуния урушха кьа-тышханды. Николай-II патчах аскерлени тинте айланнган заманда Мысака улу кьуллукь этген жерге да кьайтханды. Таматалары тилеп, Кёккёзню патчахны аллында ат юсюнде тепсетгендиле. Патчах асыры сейир этгенден, аллына барып, ыразылыгьын да билдирип, кьучакьлагьан да этгенди. Айдабол Азнорну бийле бийлеген жамауат жерледен алып жарлылагъа юлеширге акъылы бар эди. Анга бир къагыт шагатлыкъ этеди. Анны Малкъар обществоду атындан 1909 жылда Иттийланы Шавай жазгъанды. Алай Азнор муратына жеталмагъанды. Нартан элни тийресинде бийлени жыйылыулары болгъанда, къасы эсе да анга уу ичирген хапар жюрюйдю. Сех айт деп аякъ бла бозаны бередиле да, анны ичип бошагъанлай окъуна сезген эди, дейдиле. «Ай, антсызла уа», деп алайдан чыгъып кетеди. Андан сора бир кьауум заманны кьаты ауруп, 1915 жылда 24-чю апрельде ёлгенди. Хасауутчула, Азнорну ахшылыгьын унутмай, ол ёлгюнчю жыл сайын анга малдан, мирзеуден да юлюш чыгьарып тургьандыла. Азнорну юй бийчеси Амырханланы Шеша эди. Аланы юч жашлары бла тёрт кьызлары болгьандыла. Жашла Кьумукь, Мухтарбий, Науруз, кьызла Наибхан, Саният, Сафият, Майрусхан эдиле. Аладан бек белилилери Мухтарбий болгьанды. Ахлулары кьубултуп анга Татлыука дегендиле. Алай халкьда жюрюген аты уа Таттыукады. Революцияны заманында ол большевикле бла кюрешгенди. Алайсыз да боллукь болмаз эди. Ол заманда дуния экиге бёлюннгенди. Жарлыла ырысхыны тенг этейик дегендиле. Байла аны унамагьандыла. Араларында уруш башланнганды. Эки жаны да бир бирлерин аямай кьыргьандыла. Кьанлы сермешледе большевикле хорладыла. Таттыукагьа тыш кьы-ралгьа кетерге тюшеди. Аны биринчи кьатыны Шакьманланы кьызлары болгьанды, кьадары белгисизди. Экинчиси уа Барасбийланы Лейля эди. Ол бек ариу кьыз болгьанды. Ата журтундан кетгенден сора Таттыукагьа кёп кьыйналыргьа тюшгенди. Ауруп, ёле тургьан жеринде оруслу генералны кьызы багьып, сау этгенди. Аны бла бираз жашагьанды. Андан Лиза кьызы барды. Артда, андан айырылып, Сириягьа кёчгенди. Анда абхазлы тиширыуну алып, аны бла жашагьанды. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Кьызыл Жорда ишлеп тургьанды. Концлагерьледен таулуланы, кьарачайлыланы чыгьара тургьанды, бир жол эки таулу жашны юйюне элтип, сыйлагьан да этгенди деп да айтадыла. Айдабол улуну Сирияда иги жашагьанын эшитип, кьуллукьчуладан бири, кьагьыт жаза кетип, ишинден кьыстатханды. Андан сора анга кёп кьыйналыргьа да тюшгенди. «Малкьарымы кёз кьыйырым бла окьуна жангыз бир керечик кёрсем эди», -деп, туугьан элине термиле ёлгенди. Аны Зауурхан бла Кьайсын деп жашлары болгьандыла. Ала Америкагьа кетип, анда Нью-Джерси штатда жашап тургьандыла. Зауурбек юйдегили болгьан эди. Аны эки жашы бла бир кьызы бардыла. Ала бюгюнлюкде да Америкада жашайдыла. Кеси алгьаракьлада ауушханды. Ары дери уа, атасыны осуятын толтура, Огьары Малкьаргьа келип кетгенди. Кьайсын а юйдегили болмагьанды. Бюгюнлюкде да Америкада жашайды, жыл саны келген адамды. Таттыуканы бир къарындашы Къумукъ революциядан сора Тюркге кёчген эди. Юй бийчеси Барасбийланы кьызларыды. Аланы эки кьызлары болгьанды да, бирини Сирияда жашагьан хапары жюрюйдю. Азнорну гитче жашы Наурузну юй бийчеси Кьарачайдан Дудаланы Кю-чюкню кьызы Саният эди. Алагьа Аллах Магомет (халкьда жюрюген аты Гиняз) бла Мариям деп жаш бла кьыз берген эди. Революциядан сора ол Кьарачайгьа кетеди. Бир кере уа кече кьагьытларын алыргьа элге кьайтады. Алайда, муну ким эсе да кёрюп, органлагьа билдиреди. Ала уа, мычымай жетип, тутуп кетедиле. Ол аны бла жокь болады. Наурузну жашы Гиняз а Уллу Ата журт урушха да тири кьатышханды. Кёкюреги орденле бла майдалладан толу, Орта Азиягьа эгечине да келген эди. Бир жумуш бла Омск шахаргьа кетеди да, андан кьайтмай кьалгьанды. Кьызы Мариям а сау-саламат Кьарачайда жашайды. Эки кьыз, эки жаш, туудукьла ёсдюреди. Азнорну кьызларыны юслеринден айтханда, таматалары Наибхан Кю-чюкланы Алиймырзаны жашы Хадисни юй бийчеси эди. Аланы туудукьла-ры Дюгерде жашайдыла, Хазнидонда. Куцуков деп тукьумлары алайды. Сафият бла Саният Барисбийлагьа эрге баргьандыла. Майрусхан а эрге баргьынчы ажымлы ёлген эди. Айбадаболланы Азнорну эм аны юйдегисини юсюнден биз билген хапар олду.
(Османланы Хыйса. "Заман" газет)